کشورهای اروپایی و همچنین ایالات متحده آمریکا در چند قرن اخیر قدرت اقتصادی و سیاسی در جهان بوده‌اند، اما اگر مطالعه‌ای کلی بر تاریخ پیدایش و فروپاشی قدرت‌ها در دوره‌های مختلف داشته باشید، نتیجه می‌گیرید هیچ کشوری تا ابد ابرقدرت جهان نخواهد بود. در شرایط کنونی کشورهای درحال‌توسعه که ظرفیت بالایی دارند، می‌توانند با تلاش و بالا بردن رشد اقتصادی خود در آینده به قطب‌های اقتصادی در جهان تبدیل شوند.
کشورهایی مانند چین، برزیل و روسیه از جمله کشورهایی هستند که با افزایش رشد اقتصادی خود توانسته‌اند در رتبه‌های بالا و در کنار کشورهای قدرتمند از لحاظ اقتصادی قرار بگیرند. اکنون کشورهای توسعه‌یافته که میزان رشد اقتصادی آن‌ها دورقمی است با یکدیگر پیمان بسته‌اند تا بتوانند بستر رشد خود و دیگر کشورها را فراهم کنند.
این پیمان که در میان کشورهای برزیل، روسیه، هند، چین و آفریقای جنوبی بسته شده است با نام بریکس شناخته می‌شود. ما در این مقاله این پیمان را به‌طور کامل بررسی خواهیم کرد.
بریکس چیست؟
بریکس اتحادیه‌ای فراقاره‌ای است که کشورهایی که اقتصادی با شتاب پیشرفت بالایی دارند در آن عضو هستند. کشورهای موجود در این اتحادیه همکاری‌هایی در امور مختلف دارند که از جمله آن ها می‌توان به فعالیت‌های تجاری، توسعه صنعتی، سرمایه‌گذاری، امنیت غذایی، تحقیق و توسعه و همچنین تبادلات فرهنگی و گردشگری اشاره کرد.
این اتحادیه از منظر اقتصادی دیدگاهی متفاوت از کشورهای اروپایی و ایالات متحده آمریکا دارد. در این ائتلاف باور بر این است که بهترین راه برای کسب منفعت روی آوردن به چندجانبه‌گرایی است. با این رویکرد شرایط برای اکثریت بهتر خواهد شد. گفتنی است نام بریکس (BRICS) از ابتدای نام کشورهای عضو این اتحادیه مشتق شده است. در ادامه لیست کشورهای عضو این اتحادیه را مشاهده خواهید کرد.
B (Brazil) – برزیل
R (Russia) – روسیه
I (India) – هند
C (China) – چین
S (South Africa) – آفریقای جنوبی
کشورهای عضو BRICS با داشتن بیش از 3 میلیارد جمعیت (معادل حدودا 40 درصد جمعیت جهان) 30 درصد تولید ناخالص داخلی و سهم داشتن در 17 درصد مبادلات جهانی رقابت تنگاتنگی با 7 کشور صنعتی دنیا دارند. کشورهای اروپا و همچنین ایالات متحده آمریکا در این اتحادیه حضور ندارند.
از سوی دیگر این اتحادیه تمایل خود را برای پذیرفتن اعضای جدید که کشورهای در حال توسعه هستند نیز نشان داده است. ایران و آرژانتین از جمله کشورهایی هستند که تمایل خود به عضویت در این اتحادیه را نشان داده‌اند. نکته‌ای که باید به آن توجه کرد این است که BRICS نه‌تنها در امور مالی و تجاری بلکه در امور سیاسی و برقراری صلح در جهان نیز تلاش‌هایی کرده است و برنامه‌هایی دارد.
بانک توسعه و ذخیره ارزی یکی از دستاوردهای اتحادیه برای کمک به کشورهای فقیر و تلاش برای رفع مشکلات سیاسی و اقتصادی ایجادشده براساس بحران‌های جهانی است.
تاریخچه و شکل‌گیری بریکس
وزیران کشورهای چین، هند، روسیه و برزیل در میانه شصت و یکمین اجلاس مجمع عمومی سازمان ملل متحد صحبت از راه‌اندازی این اتحادیه کردند و پس از آن با هدف تقویت و پیشبرد ایجاد این ائتلاف، 4 نشست دیگر در نقاط مختلف جهان برگزار کردند.
در سال 2009 اولین نشست در کشور روسیه و با حضور نمایندگانی از کشورهای برزیل، روسیه، چین و هند برگزار شد. بحث اصلی در این نشست اصلاح و بهبود سیستم‌های مالی، تجاری و به‌طورکلی توجه به مسائل اقتصادی بود. بنا بر باور این گروه نظام مالی جهان نیاز به تغییر داشت تا بتواند نظام مالی پایدار و مستحکمی باشد.
در این جلسه حتی از افت ارزش دلار نیز صحبت شد و نگرانی‌هایی که در پی این مشکل ممکن است جهان را در بر بگیرد بررسی شد. در نشست‌های بعد نیز صحبت‌های گفته‌شده گسترش یافت و مقدماتی برای عملی کردن آنچه به بحث گذاشته شده بود طرح شد.
در این نشست‌ها سعی شد با مشارکت کشورهای عضو ائتلاف، بتوان اهداف مطرح‌شده را به‌صورت کاربردی اجرا کرد؛ به صورتی که بتوان نتیجه آن را مشاهده کرد. نشست چهارم در تاریخ 21 ماه مارس سال 2011 و در دهلی نو در کشور هند برگزار شد.
ارائه پیشنهاد ایجاد بانک توسعه جنوب-جنوب، کم کردن وابستگی به کشورهای غربی (اروپا و ایالات متحده) و دلار، بالا بردن میزان تجارت در میان کشورهای عضو اتحادیه از جمله مهم‌ترین مسائل مطرح‌شده در نشست چهارم این اتحادیه بودند.
اهمیت بریکس
از زمانی که تولیدات در یک کشور بیش از نیاز جمعیت آن کشور شد، تجارت و مبادلات نقش مهم‌تری در سیاست‌ها و رابطه میان کشورها بازی کرده است. کشورهای توسعه‌یافته کالاها و خدمات متنوعی را در اختیار شهروندان خود قرار داده‌اند و این نیاز رفع‌شده و اشباع حتی در دیگر بخش‌های کشورهای توسعه‌یافته نیز به چشم می‌خورد.
در چنین شرایطی کشورهای توسعه‌یافته کالا و خدماتی را خواهند داشت که بازار مصرف ندارد و به همین دلیل به‌دنبال بازار مصرف کشورهای در حال توسعه خواهند بود. از سوی دیگر این کشورها به‌دلیل نبود پایه‌های اساسی برای تولید و همچنین سرمایه‌گذاری با مشکلاتی مواجه هستند، اما در میان کشورهای درحال‌توسعه برخی کشورها وجود دارند که میزان رشد اقتصادی آن‌ها با سرعت بالایی در حال افزایش است.
این کشورها با استفاده از تمام پتانسیل‌های سیاسی، اقتصادی و… توانسته‌اند از دیگر کشورهای در حال توسعه فاصله بگیرند و با عنوان کشورهای نوظهور شناخته شوند؛ برای مثال چین با به کار گرفتن تمام توان خود توانست از ژاپن و آلمان عبور کرده و پس از ایالات متحده آمریکا در رتبه دومین اقتصاد بزرگ در دنیا قرار گیرد و البته بسیاری معتقدند آینده دیدن چین در رتبه اول اقتصادی نیز دور از انتظار نیست.
اما این تنها چین نیست که رشد اقتصادی بالایی دارد، کشورهای برزیل، چین، هند و روسیه نیز با تلاش‌هایی که می‌کنند در حال صعود به رتبه‌های بالاتر و نزدیک‌تر شدن به کشورهای توسعه‌یافته هستند. همان‌طور که پیش از این نیز به آن اشاره کردیم جمعیت کشورهای عضو بریکس بیش از 40 درصد جمعیت جهان را به خود اختصاص داده است که این موضوع بازار تولید و مصرف این کشورها را نشان می‌دهد.
از طرف دیگر تمام کشورهای عضو BRICS منابع و پتانسیل‌های مختلف طبیعی دارند که می‌تواند سبب رشد کشور مربوط و همچنین اتحادیه شود؛ برای مثال روسیه منبع غنی از ذخایر نفت، گازو… را دارد، آفریقای جنوبی سرشار از طلاست و هر کدام از دیگر کشورهای عضو این ائتلاف منابع مخصوص خود را دارد که می‌تواند به تقویت اتحادیه کمک کند.
وسعت کشورهای عضو BRICS نیز یکی دیگر از نقاط قوت آن به حساب می‌آید و البته رشد بالای اقتصادی نیز از دیگر نقاط قوت این اتحادیه است، اما بد نیست بدانید این اتحادیه تنها بر مسائل اقتصادی متمرکز نیست؛ برای مثال این کشورها با انتشار مشترک اعلامیه‌هایی برای افزایش امنیت و صلح در فضا و نقاط مختلف جهان سعی در برقراری امنیت در جهان و همچنین فضا را دارند.
چرا عضویت ایران در بریکس مهم است؟
جمعیت بالای کشورهای عضو پیمان (بیش از 40 درصد جمعیت جهان)، منابع طبیعی و غیرطبیعی، میزان بالای تولید ناخالص داخلی و میزان مبادلات در کشورهای عضو اتحادیه بریکس در کنار نرخ رشد اقتصادی دورقمی، کشورهای عضو این اتحادیه را به یکی از قدرت‌ها و قطب‌های اقتصادی و سیاسی در جهان تبدیل خواهد کرد.
ریاست دوره‌ای اتحادیه در سال 2022 به کشور چین محول شود. در این زمان شاهد مطرح کردن نام جدیدی با نام بریکس پلاس (BRICS PLUS) بودیم؛ مجموعه‌ای از کشورهایی که این اتحادیه معتقد است با توجه به ظرفیت این کشورها، امکان همکاری اتحادیه با آن‌ها فراهم است.
در آخرین اجلاس سران این اتحادیه، آقای رئیسی به اجلاس بریکس پلاس دعوت شد و توانست در آن نشست سخنرانی داشته باشد. ایشان در این سخنرانی ظرفیت و پتانسیل بالای ایران برای عضویت در این ائتلاف را بیان کردند. از طرف دیگر حتی با عضو نبودن در این ائتلاف، کشورهایی مانند هند، چین و روسیه اهداف تجاری ایران هستند و آفریقا و آمریکای جنوبی نیز در رتبه بعدی اهمیت در این زمینه قرار می‌گیرند.
با توجه به تمام مسائل می‌توان گفت عضویت ایران در اتحادیه BRICS می‌تواند دروازه جدیدی برای رشد بیشتر کشور از لحاظ اقتصادی و سیاسی باز کند. با بررسی این موارد و همچنین با توجه به پتانسیل کشور می‌توان دریافت عضویت در BRICS تا چه میزان می‌تواند مشکلات موجود در کشور را با کمک این اتحادیه مرتفع کند.
در کنار تمام مواردی که به آن‌ها اشاره کردیم باید تحریم‌های سیاسی آمریکا علیه ایران را نیز به یاد داشته باشیم. درصورت عضویت در این اتحادیه که در تلاش برای کاهش وابستگی به غرب و دلار است، ایران می‌تواند شرایط بسیار بهتری را از لحاظ سیاسی و اقتصادی داشته باشد.
با عضویت در BRICS ایران می‌تواند از بانک توسعه نوین که بانکی چندملیتی است استفاده کند و از آن به‌عنوان جایگزین سوئیفت که از آن محروم است، بهره ببرد. در بخش بعد به اهداف و بخشی از دستاوردهای کشورهای عضو این ائتلاف اشاره کرده‌ایم.
اهداف کشورهای عضو بریکس
کشورهای عضو این اتحادیه با ظرفیت‌هایی که در بخش‌های متفاوت دارند می‌توانند در پیشبرد اهداف یکدیگر نقش داشته باشند و درواقع کاستی‌های خود را رفع کرده و از طرف دیگر با کمک نقطه‌قوت خود به پیشرفت دیگر کشورهای عضو و حتی دیگر کشورها کمک کنند. در حال حاضر بسیاری از کشورها از جمله ایران و آرژانتین با اهداف مختلف تمایل دارند عضو این اتحادیه باشند. در ادامه اهداف کشورهای فعلی در این اتحادیه را بررسی خواهیم کرد.
چین
چین (دومین اقتصاد بزرگ جهان و بزرگ‌ترین تولیدکننده کالا) اقتصادی نوظهور به شمار می‌آید که با سرعت فزاینده‌ای در حال رشد و پیشرفت است و همین موضوع سبب شده کشورهای غربی به‌‌خصوص ایالات متحده آمریکا در مقابل پیشرفت این کشور باشند.
با این حال چین برای پیروزی در این نبرد و تقابل با غرب به دنبال هم‌پیمانان و شرکایی است تا به‌کمک آن‌ها بتواند قدرت اقتصادی، سیاسی و… را از دست غرب بیرون بکشد. همان‌طور که پیش از این گفته شد در حال حاضر ایالات متحده آمریکا در رتبه اول و چین در رتبه دوم بزرگ‌ترین اقتصادهای جهان قرار دارند که با توجه به سرعت رشد اقتصاد چین و همچنین کمک گرفتن از این اتحادیه بعید نیست چین را در رتبه اول جهان ببینیم.
روسیه
پس از فروپاشی شوری سابق که دلیل آن عمدتاً اقتصادی بود، روسیه شرایط اقتصادی خوبی نداشت و در برابر غرب با مشکلات بسیاری مواجه بود، اما پس از مواجهه با مشکلات به مدت 10 سال و سپس مطرح شدن ائتلاف بریک (در ابتدا آفریقای جنوبی عضو این ائتلاف نبود و نام اتحادیه از ابتدای نام کشورهای عضو اتحادیه در آن زمان شکل گرفته بود) و سپس پیوستن روسیه به آن، به‌تدریج مشکلات اقتصادی کمرنگ شدند و روسیه توانست قدرت از دست‌رفته خود را تا حدودی بازگرداند.
همچنین روسیه به‌دلیل دارا بودن مقادیر قابل‌توجه از ذخایر ارزشمندی همچون طلا، نفت، گاز و همچنین داشتن شایستگی در امور مختلف دیگر خود را در عرصه بین‌المللی مطرح کرد و یکی از کشورهای قدرتمند در زمینه‌های مختلف در جهان شناخته شد.
روسیه به‌دلیل مسائل سیاسی که مهم‌ترین آن‌ها جنگ با اوکراین بود محدودیت‌های زیادی از جمله اخراج از گروه G8 را متحمل شد، اما این کشور با بودن در ائتلاف بریکس توانسته است نیاز خود به غرب را تا اندازه‌ای رفع کند؛ چراکه این ائتلاف به دنبال آن است تا وابستگی و نقش غرب به‌عنوان رهبر جهان را با چالش مواجه کند.
هند
کشور هند با تبادلات مختلفی که با کشورهای دیگر عضو بریکس داشته توانسته است در امور اقتصادی، تکنولوژی و… پیشرفت‌هایی را داشته باشد. هند دومین کشور پرجمعیت جهان، با پیشرفتی که حاصل عضویت در این ائتلاف بود توانسته است با مدیریت مناسب و استفاده از پتانسیل این ائتلاف از لحاظ تکنولوژی و همچنین اقتصادی رو به رشد باشد.
برزیل
کشورهای مختلف دنیا با توجه به عملکرد خود در دوره‌های مختلف و براساس معیارهای متفاوت رتبه‌بندی می‌شوند. شاید اگر چند دهه پیش اخبار مربوط به برزیل را دنبال می‌کردید، گزارش‌های بد اقتصادی، بدهی و… یکی از رایج‌ترین اخبار منتشرشده از این کشور بود، اما سال 2013 برزیل ششمین اقتصاد دنیا شناخته شد و توانست رتبه انگلستان را تصاحب کند.
این کشور با مدیریت درست و استفاده از ظرفیت گروه بریکس توانست تولید داخلی را افزایش دهد و در امور مختلفی از جمله کشاورزی، دامداری، امور فنی و… پیشرفت چشمگیری داشته باشد.
آفریقای جنوبی
آفریقای جنوبی کشوری واقع در قاره آفریقاست که آخرین کشور پذیرفته شده تا به امروز و در زمان نگارش این مقاله در این ائتلاف محسوب می‌شود. سران این کشور با هدف توسعه ملی، پیشرفت، دیده شدن در سطح بین‌المللی، رشد اقتصادی و افزایش تولید ناخالص داخلی درخواست عضویت به این ائتلاف را مطرح کردند و با موافقت اعضا به این گروه پیوستند.
بنا بر آنچه از سوی بانک جهانی منتشر شده است، آفریقای جنوبی پس از پیوستن به این اتحادیه توانست میزان تولید ناخالص داخلی را افزایش دهد. همچنین در بخش‌های سرمایه‌گذاری داخلی، صادرات و البته بخش خصوصی عملکرد این کشور رو به رشد بوده است.
بد نیست در این بخش به این موضوع اشاره کنیم که نام این اتحادیه در ابتدا بریک (BRIC) بود و پس از پیوستن کشور آفریقای جنوبی، با اضافه شدن یک S به انتهای آن که از ابتدای نام کشور آمده است (South Africa)، نام اتحادیه به بریکس (BRICS) تغییر کرد.
آیا بریکس می تواند دلار را شکست دهد؟
اختلافات ایالات متحده با روسیه روزبه‌روز در حال گسترش است. از طرف دیگر چین رقیب اقتصادی ایالات متحده به حساب می‌آید که ترجیح می‌دهد دلار را از تجارت خود حذف کند. طی توافقات انجام‌شده از سوی چین با کشورهایی مانند روسیه، برزیل، فرانسه و… قرار است مبادلات تجاری با این کشور بر حسب یو آن (واحد پول چین) انجام شود.
همچنین در حال حاضر و برخلاف گذشته تولید ناخالص داخلی کشورهای عضو بریکس از کشورهای ثروتمند گروه هفت (G7) بیشتر است؛ به همین دلیل کشورهای عضو این اتحادیه عزم خود را جزم کرده‌اند تا به‌زودی یک ارز بین‌المللی عرضه کنند تا دیگر از دلار در تبادلات تجاری‌شان استفاده نکنند.
در سوی دیگر نیز شاهدیم دلار آمریکا با مشکلات کوچک و بزرگی مواجه بوده که آینده آن را مبهم کرده است. بحران‌های ایجاد شده در سیستم بانکی آمریکا، قرار گرفتن نرخ بهره در یک روند صعودی، افزایش تورم و همچنین بیشتر شدن بدهی‌های دولت آمریکا اذهان را به سمتی برده است که دلار آمریکا در این روزها وضعیت مناسبی ندارد.
در پی این شرایط کشورهایی نیز وجود دارند که میزان ذخیره خود از دلار آمریکا را با توجه به شرایط این ارز کاهش داده‌اند؛ برای مثال سعودیه میزان ذخیره دلاری خود را طی دو سال حدود 35 درصد کم کرده است، اما اگر بخواهیم حذف دلار به‌عنوان اولین ارز جهان را با دقت بیشتری بررسی کنیم، باید به مسائل دیگر نیز بپردازیم.
نایل فرگوسن، استاد دانشگاه استنفورد معتقد است رقیب اصلی دلار در حال حاضر یورو است و نه یو آن چین. یورو طی 20 سال گذشته توانسته است 20 درصد از ذخایر ارزی در کشورهای جهان و همچنین استفاده 22 درصدی در مبادلات بین‌المللی را سهم خود کند؛ در حالی که یوآن چین 2.7 درصد از ذخایر ارزی را دارد و 1.7 درصد مبادلات جهان بر پایه یوآن انجام می‌شود؛ بنابراین شکست دلار آمریکا به‌سادگی و در مدت زمان کوتاه از سوی چین و حتی اتحادیه انجامشدنی نیست.
با توجه به نقدشونگی و انعطاف اقتصاد آمریکا به نظر می‌رسد شکست دلار به‌زودی اتفاق نخواهد افتاد. توجه داشته باشید حجم سرمایه‌گذاری خارجی آمریکا براساس دیگر ارزها حدودا 35 تریلیون دلار است؛ بنابراین شکست دلار و افت ارزش آن می‌تواند به افزایش میزان سود حاصل از سرمایه‌گذاری‌های خارجی منجر خواهد بود و این مسئله برعکس شرایط را برای دیگر کشورها سخت می‌کند.
بریکس و اتحادیه اروپا
بریکس را می‌توان از برخی جهات با اتحادیه اروپا مقایسه کرد؛ چراکه در هر دو اتحادیه مجموعه‌ای از کشورها با هدف بالا بردن و تقویت یکدیگر با هم همکاری می‌کنند. البته توجه داشته باشید کشورهای عضو BRICS تفاوت‌های بسیار زیادی با هم دارند.
برای مثال منابع هر کدام از کشورها عمدتاً متفاوت از دیگری است و همچنین کشورها در قاره‌های مختلف دنیا قرار گرفته‌اند (هند و چین در آسیا، روسیه اوراسیا، آفریقای جنوبی در آفریقا و برزیل در آمریکای جنوبی) که همین موضوع می‌تواند ظرفیت و منابع این گروه را بالا ببرد، اما در طرف دیگر اتحادیه اروپا از کشورهای اروپایی تشکیل شده و اشتراکات بسیار زیادی بین آن‌ها وجود دارد. البته نباید فراموش کرد این موضوع نیز می‌تواند از برخی جهات قدرت این اتحادیه را بیشتر کند.
نهادهای جهانی مانند صندوق بین‌المللی پول که در گذشته تحت مدیریت اروپا بود، امروزه به اتحادیه بریکس رسیده است. همچنین بر کسی پوشیده نیست این اتحادیه رشد روزافزونی در حوزه سیاست و امنیت جهانی دارد و اتحادیه اروپا را شریکی برای خود قلمداد می‌کند و نه قدرتی که در زمینه سیاسی و تأمین امنیت جهانی نقش پررنگی داشته باشد.
اتحادیه اروپا بریکس را غنی از فرصت‌های اقتصادی و سیاسی می‌بیند و معتقد است راهی پیش پای اروپا وجود ندارد؛ مگر آنکه تعاملات تجاری خود را با کشورهای عضو BRICS افزایش دهد. البته صادرات و واردات در هر دو سو در حال انجام است، اما براساس بررسی‌های انجام‌شده میزان صادرات از کشورهای عضو بریکس به اتحادیه اروپا بیش از میزان صادرات کشورهای عضو اتحادیه اروپا به کشورهای عضو بریکس بوده که این موضوع به سود کشورهای BRICS است.
سخن پایانی
در حال حاضر قدرت در انحصار کشورهایی همچون ایالات متحده و کشورهای اروپایی است، اما باقی کشورها تمایلی به پذیرش آن‌ها به‌صورت دائم به‌عنوان قدرت جهان که امور را کنترل می‌کنند، ندارند؛ به همین دلیل برخی کشورهایی که اقتصاد نوظهور دارند و در دسته کشورهایی قرار می‌گیرند که اقتصاد آن‌ها با سرعت بالایی در حال پیشرفت است، اتحادیه‌ای را شکل دادند که بتوانند با کمک یکدیگر تمرکز قدرت را از غرب بگیرند.
در حال حاضر هیچ کشوری به‌تنهایی برای تقابل با غرب از لحاظ سیاسی و اقتصادی قدرت کافی را ندارد، اما در صورتی که کشورهایی با پتانسیل‌های مختلف دور هم جمع شوند می‌توانند تهدید بزرگی برای تمرکز قدرت در غرب باشند. اتحادیه بریکس با تجمیع کشورهایی از نقاط مختلف دنیا با توانایی‌های مختلف می‌خواهد به مبارزه با انحصارطلبی قدرت بپردازد. ما در این مقاله سعی کردیم بریکس را معرفی کنیم و این ائتلاف را از زوایای مختلف بررسی کردیم.
